Biebrzański Park Narodowy - w trosce o bagna

Jakub Waga – pierwszy badacz roślin na Bagnach Biebrzańskich

Jakub Waga (1800-1872) - pedagog, przyrodnik, jeden z prekursorów działalności ekologicznej w kraju, pierwszy badacz flory Bagien Biebrzańskich. 

Początki pasji
Urodził się 25.07.1800 roku w Grabowie, w ziemi łomżyńskiej, jako syn właściciela Grabowa, ziemianina, Bernarda Wagi i Agaty z Gutowskich. Nauki pobierał w Szczuczynie, Łomży, a następnie w Szkole Wojewódzkiej w Warszawie. Tu wraz z grupą przyjaciół założył koło miłośników nauk przyrodniczych, którego celem było m.in. poszerzanie wiedzy botanicznej o roślinach zbieranych w okolicach Warszawy. 
Grupą młodych miłośników przyrody opiekował się pijar, ks. Edmund Andraszek, który wprawdzie wykładał języki starożytne i historię, był jednak zapalonym przyrodnikiem. Po maturze Jakub Waga wstąpił na wydział Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego. Zainteresowany przyrodą, uczęszczał na wykłady z różnych dziedzin nauk przyrodniczych. Między innymi na znakomite prelekcje profesora Michała Szuberta, który szybko zwrócił uwagę na dwóch niepospolicie zdolnych i pracowitych studentów. Tym drugim był Wojciech Jastrzębowski, późniejszy profesor w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie. Szubert udzielał im wsparcia, inicjował wycieczki krajoznawcze. Bez wątpienia to właśnie on miał wielki wpływ na rozwój pasji florystycznej Jakuba. Efektem zainteresowań zoologicznych była praca magisterska pt. „O narządach oddychalnych ryb”, wysoko oceniona przez komisję egzaminacyjną w 1825 roku. 
Jakub Waga, jeszcze przed ukończeniem studiów w 1824 roku, rozpoczął pracę jako zastępca nauczyciela w szkole w Warszawie, następnie w Radomiu. Wkrótce przeniósł się do Szczuczyna, a w 1828 roku osiadł w Łomży.
Waga badał okoliczną florę. Wiele przyrodniczych wędrówek Wagi miało miejsce na ziemiach dawnego okręgu biebrzańskiego, w okolicach Szczuczyna, Wąsosza, Radziłowa, gdzie bazą wypadową był rodzinny majątek Grabowo. Obszar penetracji młodego botanika z czasem się powiększał i objął znaczną część Królestwa Polskiego.
W wakacje 1829 roku Waga, Jastrzębowski, Stanisław Cyran Dogiel, zwany później znawcą przyrody Suwalszczyzny oraz kilku innych kompanów, odbyło wyprawę po ziemiach guberni augustowskiej, lubelskiej i sandomierskiej. 
Szubert tak wspominał wycieczkę: „Miałem przyjemność połączenia się z panami Jastrzębowskim i Wagą, magistrami filozofii, którzy w swej pieszej botanicznej podróży godną pochwały cierpliwość w ponoszeniu wszelkich trudów okazują i z wielką korzyścią zajmują się troskliwym wyszukiwaniem roślin krajowych”.

Badania flory biebrzańskiej
Wybuch Powstania Listopadowego i wojna polsko – rosyjska na pewien czas przerwała badania terenowe. Jednak już jesienią 1831 roku Waga wyjechał w okolice Augustowa, Grajewa i Rajgrodu w poszukiwaniu kolejnych okazów roślin. Penetrował okolice Orzechówki, Tajna, Tajenka. Życzliwej gościny w tych stronach udzielali mu Państwo Karwowscy z Tajenka.
Jakie opisy świata roślin Biebrzańskich pozostawił po sobie Jakub Waga? Oto przykładowe wzmianki z tych terenów, zapisane w dziele „Flora Polska”: „(…)Trzęślica modra przytrafia się na łąkach wilgotnych, nad brzegami strumieni, w gajach, lasach i zaroślach. W Augustowskiem, obficie znajdowałem na łąkach Biebrzańskich, koło Tajenka niedaleko Rajgrodu”. Udało mu się pozyskać tam również turzycę wyprężoną, kostrzewę olbrzymią, stokłosę leśną, turówkę leśną, pięciornik norweski, srebrnik trzylistny, gnidosz królewski, czartawę górną i wiele innych. W lasach rządowych Leśnictwa Rajgród, znalazł jaskra leżącego „ten gatunek znajdowałem na wilgotnych miejscach rządowego lasu Skuzyn zwanym”. Liczne stanowiska barwinka pospolitego udało mu się zlokalizować w „lesie rządowym, Grzędy zwanym”. 
W tutejszych mocno zacienionych lasach grądowych odnalazł rosnące w formie niewielkich drzewek stanowiska cisa pospolitego, o których pisał: „Dawniej pospolity, dziś przytrafia się tylko gdzieniegdzie w gęstych, cienistych lasach (…). W Augustowskiem w leśnictwie Rajgród w porębie Grzędy, drzewka cisowe, na półtora sążnia wysokie, dość często się napotykają”. 
Jako ciekawostkę należy podać, że tychże drzew poszukiwał blisko 100 lat później, w 1929 roku wybitny botanik Władysław Szafer, który w jednym ze swoich artykułów pisał „W czasie tegorocznych moich wycieczek po Puszczy Augustowskiej oraz w okolicy Rajgrodu, miałem sposobność stwierdzić, że stanowisko Wagi już nie istnieje, chociaż las mieszany w uroczysku Grzędy jest stosunkowo mało zniszczony (…)”. 

„Flora Polska” - dzieło życia Jakuba Wagi
Działalność pedagogiczna i badawcza Wagi nasunęła pomysł opracowania i wydania podręcznika, ułatwiającego oznaczanie roślin Królestwa Polskiego. W 1830 roku przedstawił projekt publikacji Towarzystwu Ksiąg Elementarnych, które pomysłu nie przyjęło. Nie zraziło to jednak autora, który mimo trudności postanowił przygotować pracę obszerniejszą.
Przybywało opisów roślin, które świeżo zebrane opisywał i klasyfikował. Przybywało nowych kart do dzieła jego życia. W kwietniu 1839 roku pisał do swojego brata Antoniego „Przesyłam Ci tedy dzieło moje, na czysto przepisane…”. Jednak brak funduszy, rejestrowanie nowych okazów, a także skrupulatność samego Jakuba Wagi sprawiło, że w latach 40. trwały jeszcze prace nad publikacją. W maju 1846 roku została ostatecznie podpisana umowa ze spółką wydawniczą reprezentowaną przez Wacława Łuszczewskiego, a praca wydrukowana została w renomowanej drukarni Stanisława Strąbskiego. Honorarium za 80 arkuszy i tysiąc egzemplarzy miało wynieść 1500 złotych, płatnych jednak dopiero po pokryciu kosztów druku. Spółka zmieniła należność pieniężną na...100 egzemplarzy dla autora.  
Jakub Waga po, usłanym trudami, zakończeniu druku podziękował serdecznie bratu „za starania i trudy podjęte w wydaniu tej długiej bazgraniny, która, jeśli nie zadowoli biegłych botaników, to przynajmniej dla początkujących zwolenników flory krajowej jakąkolwiek przynieść będzie mogła korzyść, a dla mnie pozostanie miłą pamiątką owych chwil błogich, tak przyjemnie na łąkach, polach, w lasach, zaroślach i kniejach spędzanych” (z listu do Antoniego z 1848 r.).

Waga – nauczyciel, wychowawca
Waga był nie tylko znakomitym botanikiem. Był nauczycielem, zaangażowanym w patriotyczne wychowanie młodzieży. W latach 1833-1839 zrealizował około 60 wycieczek w bliższe i dalsze okolice Łomży. Swoje zamiłowanie do wycieczek przyrodniczych z młodzieżą zachował również w latach późniejszych. „Pamiętam jak sprężystym jeszcze krokiem maszerował naprzód z cienką swoją laseczką w ręku i mocno naciśniętą mundurową granatową czapką na białej głowie, a gdy znalazł ciekawą roślinę, badał ją pilnie przez lupę i wkładał do puszki”. 
Po ukończeniu „Flory…” Jakub Waga starał się o posadę inspektora w łomżyńskim gimnazjum. Stanowisko inspektora w szkole powiatowej uzyskał w 1851 roku. Wykazał się na nim dużymi zmysłem organizacyjnym. Pracowity, uporządkowany, systematyczny, zorganizowany, rzucił się w wir pracy. Prowadził ożywioną korespondencję z władzami szkolnymi, organizował i koordynował nauczanie. Szkoła pod jego nadzorem szybko zyskała na renomie do tego stopnia, że placówkę zaczęto nazywać „szkołą Wagi”. Znakomicie jego postać ujął pamiętnikarz Bronisław Piętka: „Był to człowiek już wiekowy, prawego charakteru, cierpliwy, kochający młodzież, pedagog. Cieszył się powszechną miłością i szacunkiem”.
Na stanowisku inspektora Jakub Waga pozostawał do 1862 roku, następnie otrzymał dymisję z prawem do emerytury. 

Ostatnie lata życia i upamiętnienie
Przez dalsze 10 lat mieszkał w Łomży. Trapiły go kłopoty finansowe, zdrowotne i rodzinne. W 1865 roku zmarł syn Władysław. Wszystko to odbiło się bardzo niekorzystnie na zdrowiu tak Jakuba, jak i jego wrażliwej żony Kornelii. Pomimo bolesnych doznań nadal pracował, a także urządzał niezbyt już dalekie wycieczki w poszukiwaniu kolejnych okazów roślin. W 1868 roku drukiem ukazuje się w jego tłumaczeniu praca Camilla Flammariona „Wielość światów zamieszkiwanych”, a u schyłku życia w 1871 roku „Historię roślin”. Ludwika Figuier’a. 

Jakub Waga zmarł 23.02.1872 roku w Łomży i spoczął na miejscowym cmentarzu. W 1918 roku z inicjatywy prof. Wójcickiego, w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego zostało ustawione popiersie Jakuba Wagi, autorstwa Franciszka Rotha. W 1967 roku w mieście rodzinnym, w Łomży, stanął pomnik z tablicą: JAKUB WAGA, 1800 -1872, AUTOR FLORY POLSKIEJ.

Na koniec warto podkreślić, że dorobek Wagi był uznawany i cytowany przez kolejne dziesięciolecia w literaturze przyrodniczej. Dla współczesnych miłośników Biebrzy, szczególnie wartym zapamiętania wydaje się, sporządzony przez Wagę opis cisów, rosnących w lesie Grzędy blisko 200 lat temu. 

Opracował: Jarosław Marczak, Legionowo

Literatura:
„Rodzina Wagów w kulturze Polskiej”, red. W. Grębecka, PWN, Warszawa 1974
„Jakub Waga – pedagog i uczony”, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów
H. Załęski, „Jakub Waga”,  Tygodnik Ilustrowany, 224/1872
W. Szafer „Cis w Puszczy Augustowskiej”, Ochrona Przyrody, 9/1929
oraz informacje od Pani Beaty Głębockiej i Pana Cezarego Werpachowskiego, za które autor serdecznie dziękuje.
Tabele: Wykaz roślin odnalezionych na bagnach biebrzańskich na podstawie „Flory Polskiej” Jakuba Wagi,  t.1,2. Opracowanie: J. Marczak