w trosce o bagna i ludzi

Przełom wieku XIV i XV przyniósł koniec wojen w regionie i stabilizację osadnictwa. Wielcy Książęta Litewscy stopniowo utrwalali swe panowanie na Podlasiu i nad Biebrzą. Władcy Mazowsza ustąpili z ziemi goniądzkiej i rajgrodzkiej.
We wrześniu 1422r. układem melneńskim ostatecznie dokonano podziału ziem zajmowanych przez Jaćwingów i Połekszan. Wytyczanie granicy krzyżacko-litewskiej rozpoczęto w Kamiennym Brodzie na rzece Ełk w pobliżu jeziora Toczyłowa i jeziora Greywy. Granicę poprowadzono dalej przez puszczę, środek jeziora Rajgrodzkiego, do uroczyska Preywysti i dalej na północ. Rzeka Ełk stała się na półtora wieku granicą mazowiecko-litewską, a później granicą woj. mazowieckiego i podlaskiego.
W 1545r. we wsi Bogusze przy Kamiennym Brodzie, na styku trzech granic: Mazowsza, Litwy i Prus ustawiono słup graniczny z inskrypcją i herbami. Zabytek ten istnieje do dziś. Granica wyznaczona w XV w. przetrwała do 1939r.
Województwo podlaskie zostało około 1520r. formalnie wydzielone przez administrację litewską z województwa trockiego. Rzeki Ełk i Biebrza tworzyły wschodnią, a Netta i Brzozówka wyznaczały zachodnią granicę. W 1569 r. całe województwo podlaskie włączono do Korony, a granica między Wielkim Księstwem Litewskim a państwowym obszarem polskim ustaliła się na Brzozówce i Sokołdzie Lackiej. Stan ten trwał do końca Rzeczpospolitej Szlacheckiej.
XV w. przyniósł dynamiczny rozwój stałego osadnictwa w okolicach Wizny, Trzciannego i Rajgrodu. W XVI w., rozpoczęła się kolonizacja rejonu na południe od Grajewa, w okolicach Goniądza i Lipska. W okresie tym wystawiono akty fundacyjne dla kościołów oraz erygowano większość parafii w regionie, osadzając we wsiach drobną szlachtę mazowiecką, bądź ludność ruską i litewską z Wlk. Księstwa Litewskiego. Część osadników stanowili prawdopodobnie potomkowie uciekinierów z Jaćwieży.
Pas puszcz między Brzozową a Sidrą był kolonizowany na większą skalę dopiero w XVII i w XVIII w.
Najazd szwedzki (1655-1660) i wojna północna były brzemienne w skutkach dla regionu. Oddziały szwedzkie, moskiewskie rabowały i niszczyły wsie oraz miasteczka nad Wissą, Ełkiem, jez. Rajgrodzkim i Biebrzą. Przywleczona przez obce wojska epidemia dżumy i cholery zdziesiątkowała ludność.
W XVIII w. dzięki znacznemu przyrostowi ludności i podnoszeniu się z upadku gospodarczego całego kraju ponownie zasiedlono i zagospodarowano zniszczone wsie i miasta. W drugiej połowie XIX w. osadnictwo zajęło słabe ziemie licznych grądów bagiennych w ramionach Jegrzni i Ełku.
W latach 1795 - 1807 cała dolina Biebrzy została zajęta przez Prusy i weszła w skład departamentu białostockiego.
W roku 1807 Biebrza stała się rzeką graniczną. Ziemie na północ od Biebrzy zostały włączone do Księstwa Warszawskiego (niezależnego państwa pod protektoratem Napoleona; 1807 - 1815), a na południe do Rosji carskiej. Od 1815r. do odzyskania przez Polskę niepodległości cała Dolina Biebrzy znalazła się w strefie wpływów Rosji. Biebrza stanowiła jednak ciągle granicę: pomiędzy Rosją a utworzonym w 1815r. Królestwem Polskim (połączonym unią personalną z Rosją; car był królem polskim i zwierzchnikiem sił zbrojnych, mianował wyższych urzędników, prowadził politykę zagraniczną).

Literatura:

1. Nalepa J., Połekszanie - Plemie jaćwieskie u półocnowschodnich granic Polski [w:] Rocznik Białostocki, 1967, t.7.
2. Kamiński A., Wizna na tle pogranicza polsko-rusko-jaćwieskiego [w.] Rocznik
Białostocki, 1961, t.1
3. Kamiński A., Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie.[w:] Rocznik Białostocki, 1963, t.4.
4. Leszczyński A., Struktura społeczna ludności żydowskiej miast i miasteczek dawnego Obwodu Białostockiego w latach 1864-1914 [w.] Miasta północno wschodniej cześć Polski, Białystok 1982.
5. Studia Podlaskie, t.II, Białystok 1989.
6. Wierzbicka J., Niedaleko od Rajgrodu: Polski Sybir, Rajgród 2003.
7. Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie grajewskim do połowy XVI w. [w.] Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t.1, Warszawa 1975.
8. Gloger Z., Dolinami rzek, Warszawa 1903;